استرس به مجموعه ای از عوامل گفته میشود که میتواند تاثیر سوء بسزایی در عملکرد و سلامت گله داشته باشد. به عبارت ساده تر تمام عواملی که سبب تغییر در تعادل فعالیتهای فیزیکو- شیمیایی بدن گردند میتواند منجر به استرس شوند. طیور صنعتی به سبب عملکرد بالا همواره درتماس با عوامل استرس زا قرار دارند.
عوامل استرس زا در طيور
مهمترین عوامل استرسزا در طیور را میتوان به شرح ذیل نام برد:
۱- هوای نامناسب و وجود گرد و غبار در محیط پرورش.
۲- کمبود آب، کمبود فضای آبخوری.
۳- کمبود خوراک، کم بودن فضای دانخوری.
۴- تغییر ناگهانی در نوع مواد اولیه تشکیل دهنده خوراک و تغییرات حالت فیزیکی دان.
۵- تراکم زیاد.
۶- تغییرات ناگهانی در مدت و شدت روشنایی.
۷- ایجاد سر و صداهای غیر عادی و رفت و آمد مداوم در سالن.
۸- بیماریهای میکروبی، ویروسی، قارچی و انگلی در گله.
۹- وجود مایکوتوکسین ها بیشتر ازحد مجاز و سایر مواد سمی نظیر آمین های بیوژنیک در خوراک.
۱۰- وجود املاح سنگین بیش از حد مجاز در آب.
۱۱- واکسیناسیون متعدد و با فواصل زمانی کوتاه مدت.
۱۲- کنترل شدید رشد در گله های تولید مرغ گوشتی.
۱۳- عدم یکنواختی رشد در گله.
۱۴- سن رسیدن به بلوغ جنسی و شروع تولید تخم مرغ.
۱۵- تغییرات درجه حرارت محیط پرورش و یا نامناسب بودن آن با توجه به سن و نیاز گله که یکی از فاکتورهای بسیار مهم در بروز استرس اکسیداتیو در طیور میباشد.
فقدان غدد عرق در طیور، کم بودن پر به اندازه ای که بتواند به عنوان عایق سطحی عمل کند و بهبود دائمی عملکرد رشد در گله های گوشتی سبب تغییر دائمی نسبت وزن به سطح و به نفع وزن میشود که خود عاملی برای بیشتر شدن درجه حرارت هر چه بیشتر بدن میگردد.
درجه حرارت بدن مرغ بالغ درحالت عادی معمولا بین ۴۰.۶ تا ۴۱.۷ سیلیسیوس درنوسان است. افزایش در درجه حرارت سالن از 42 درجه سیلیسیوس به بالا به تدریج سبب افزایش درجه حرارت بدن و سبب ایجاد عدم تعادل در فعالیتهای فیزیکو - شیمیایی و استرس خواهد شد.
۱۶- تغذیه، فرملاسیون خوراک و بالانس نبودن آن از نظر مواد ضروری مورد نیاز که جز عوامل مهم استرس زا در طیور
هستند.
استرس اكسيداتيو
تمام عوامل مورد اشاره استرس زا در تحت شرایطی در طیور صنعتی میتوانند سبب بروز استرس اکسیداتیو گردند. طیور در طول دوره زندگی در تماس دائم با تعدادی از عوامل استرس های مورد اشاره قرار میگیرند که اگر کوتاه مدت و شدید نباشد میتوانند آنها را تحمل و خنثی کند. تمامل عوامل استرس زا که طولانی مدت و شدید باشند، طوری که طیور نتوانند آنها را خنثی کنند منجر به استرس اکسیداتیو خواهد شد. در تمام حیوانات و طیور در طی دوره تکاملی، سیستم ایمنی آنتی اکسیدانی نظیر کوآنزیم و غیره طوری رشد کرده اند که بتوانند رادیکال های آزاد اکسیژنی، هیدروژنی و غیره را که پرواکسیدان نیز نامیده میشود در طی فعالیتهای متابولیکی و یا عوامل استرس زا به وجود میآیند خنثی کنند. بنابراین در مواردی که سیستم ایمنی آنتی اکسیدانی طیور نتوانند رادیکال های آزاد را خنثی کنند، استرس اکسیداتیو بروز خواهد کرد.
Reactive oxygen species (ROS) و Reactive nitrogen species (RNS) و نیتریک اکسید ،هیدروژن پراکسید ، تعدادی مواد شیمیایی دیگر جزء رادیکال های آزاد می باشند.
اثرات استرس اكسيداتيو در طيور صنعتي
۱- کاهش مصرف خوراک.
۲- افزایش راندمان تبدیل غذایی.
۳- کاهشکیفیت گوشت و تغییر طعم آن.
۴- تغییر رنگ گوشت و کمرنگ شدن به سبب تغییر در مقدار میوگلوبینها.
۵- کاهش مدت زمان فساد پذیری لاشه.
۶- اثر منفی در تولید تخمک ناشی از افزایش قابل توجه چربی و اسیدهای چرب اشباع نشده در آن.
۷- کاهش کیفیت اسپرم و کاهش قدرت باروری.
۸- کاهش مقاومت پوسته تخم مرغ.
۹- بروز عدم تعادل هورمونی، کاهش تولیداستروژن و پروژسترون در مرغ و تستسترون در خروس.
۱۰- افزایش تولید کورتیکسترون و ایجاد استرس مضاعف.
۱۱- مختل شدن فعالیت ایمنی و کاهش مقاومت در برابر بیماری‌ها.
۱۲- تأثیر منفی در مخاط دستگاه گوارش و بروز اثرات سوء ناشی از آن در هضم و جذب مواد ضروری و تاثیر در عملکرد.
تغذیه و نقش آن در بروز یا کاهش استرس اکسیداتیو
علاوه بر سیستم مکانیزم ایمنی، تغذیه و مدیریت آن میتواند یکی از عوامل تأثیرگذار در جلوگیری از بروز استرس اکسیداتیو باشد. نقش تغذیه در پیشگیری از بروز احتمالی دائمی استرس اکسیداتیو را میتوان به شرح زیر برشمرد:
۱- در ساعات بسیار گرم برای جلوگیری از افزایش بیشتر درجه حرارت بدن، میتوان خوراک را برای مدتی محدود حذف کرد.
۲- انرژی خوراک را با رعایت بالانس بودن تمام مواد ضروری، به حداقل رسانید.
۳- مقادیر اسیدهای آمینه با توجه به تغییرات صورت گرفته در فرمول خوراک نباید کمبودی داشته باشد.
۴- جایگزین کردن بخشی و یا تمام کولین کلراید با بتائین به عنوان عامل ضد استرس موثر در خوراک.
۵- افزودن اسید های آمینه‌ای که معمولاً در فرمولاسیون خوراک بالانس تأمین می‌گردند.
خلاصه و نتیجه‌گیری
طیور صنعتی امروزی معمولاً در تماس دائم با انواع عوامل استرس‌ها قرار میگیرند که در صورت مداومت آن میتواند سبب بروز استرس اکسیداتیو گردد. فاکتورهای متعدد عوامل استرسزا را میتوان با اعمال مدیریت مطلوب و استفاده از ابزارهای مدیریتی به روز رسانی شده و مورد نیاز گله به حداقل رسانید.
در میان عوامل استرسزا که بیشتر از بقیه میتوانند منجر به بروز استرس اکسیداتیو شوند درجه حرارت محیط سالن و تغذیه میباشد، و لذا توصیه می شود این دو، مورد توجه جدی در صنعت طیور قرار گیرند.
دکتر سورن پزشکیان
